· 

De wetenschappelijke kant van storytelling (deel 2)

Storytelling is de meest krachtige vorm van communicatie en kent een wetenschappelijke onderbouwing. Het is zo ongeveer uitgevonden voor presentaties en speeches. Maar de kern van storytelling is verandering, transformatie en groei. En daar wordt in organisaties dan weer niet goed naar gekeken. Dan gaat het niet om de techniek, maar om het antropologische aspect van storytelling: het verbinden, beluisteren en vertellen. Eigenlijk is er bij veranderingsprocessen geen alternatief. Instrumentele communicatie schiet in elk geval hopeloos te kort. Hier de wetenschappelijke onderbouwing van storytelling deel 2.

Verhalen geven identiteit. De mens drukt zich uit in verhalen. Aan de keukentafel, in de kroeg, in de kerk, op Facebook en op Linkedin. We definiëren onszelf in verhalen. Ook in stamverband. De capaciteit om te vertellen verschijnt ergens tussen 2,5 en 3 jaar. Op die leeftijd kan een kind al onderscheid maken tussen fictie en non-fictie. Antropologen, sociologen en evolutionair psychologen doen onderzoek naar de rol van verhalen in samenlevingen. De sterke punten: verhalen verbinden, verhalen maken concreet wat abstract is, maken persoonlijk wat anoniem is en geven betekenis in plaats van informatie. Van die wetenschap kunnen organisaties gebruik maken. Hoe dat werkt zie je in Corporate storytelling; verhalen van, voor en in de organisatie.

de rol van Verhalen in de menselijke ontwikkeling

Storytelling en de cognitieve revolutie
Wat weten we van de cognitieve revolutie af?

Toen onze soort 200 duizend jaar geleden in Oost-Afrika ontstond en zich over de savannen verspreidde via het Arabisch schiereiland naar Europa en Azië, waren wij niet de enige mensensoort en al helemaal niet de meest succesvolle. Neanderthalers bijvoorbeeld waren groter en sterker. Onze soort verschalkte kleine zoogdieren, groef wortels op, plukte vruchten en was zelf een prooi voor grote roofdieren. Schichtig en op onze tenen slopen we, gewapend met een steen, op een achtergelaten kadaver van een oeros af. De troep leeuwen die de os had gedood, was het eerst aan de beurt. Daarna de jakhalzen en hyena's en dan pas waren wij aan de beurt, net voor de wachtende gieren. Veel zat er inmiddels niet meer aan het karkas, maar we konden de botten kraken en het merg er uit zuigen. Zo ging dat, totdat er 50 duizend jaar geleden opeens iets veranderde en onze soort in een evolutionaire seconde heer en meester werd op aarde. Dat 'iets' noemen we de cognitieve revolutie, de grote kennissprong voorwaarts. In die ontwikkeling speelt taal een centrale rol. En dan vooral als instrument om via verhalen kennis te over generaties te delen: ervaringsverhalen, verklaringsverhalen, zingevingsverhalen en het vermogen tot roddelen. 

causale verbanden

Die kwantumsprong maakte ook dat de mens de enige diersoort is die in staat is om op het eigen handelen te reflecteren en in causale verbanden te denken. Non-fictief in de zin van een redenering: 'als-dit, dan-dat'. Laat ik dat eens illustreren aan de hand van storytelling. Dan kun je zelf ervaren hoe het werkt.

 

Rode Wolk, het nieuwe opperhoofd van een indianenstam die de geschiedenisboeken niet gehaald heeft, wilde zeker geen fout maken aan het begin van zijn leiderschap. Dus toen de stamleden hem vroeg hoeveel hout ze voor de winter moesten inslaan, nam hij het zekere voor het onzekere en zei: ‘Het dubbele van vorig jaar, uch!’ 

 

Zo, hem zouden ze niet krijgen! 

 

Terwijl de indianen flink wat hout insloegen, bekroop hen echter de twijfel: Als Rode Wolk bevroedt dat het een strenge winter zal worden, hoe weten we dan straks zeker of we wel genoeg hout hebben? Dus toen ze met hun dubbele lading hout terug kwamen in het kamp, liepen ze meteen door naar de wigwam van Rode Wolk en vroegen hem: ‘Maar wat als het nou eens een héle strenge winter gaat worden?' 

 

Dat zal me niet gebeuren, dacht Rode Wolk en holde zo snel als zijn blote voeten hem dragen konden naar het weerstation van de witte man. Zijn verentooi wapperde als vlechtjes achter hem aan. Nog buiten adem vroeg hij wat voor winter het zou gaan worden? Een héle strenge winter, zeiden ze daar. Waarop Rode Wolk opdracht gaf om nóg meer hout in te slaan. 

 

Eenmaal met een enorme berg hout terug in het kamp, wilden zijn stamleden echter héél zeker weten dat ze niet tekort zouden komen en dus holde Rode Wolk andermaal naar het weerstation: een héle, héle strenge winter, zeiden ze daar. Waarop het opperhoofd opdracht gaf om nóg meer hout in te slaan. Zo ging dat een tijdje door.

 

Toen Rode Wolk ten einde raad opnieuw het weerstation wilde verlaten om opdracht te geven om wéér meer hout in te laten slaan, bleef hij plotseling met de deurklink in de hand staan, draaide zich met een ruk om en vroeg: 'Maar hoe weten jullie eigenlijk dat het zo’n héle, héle, héle strenge winter gaat worden?' Waarop de witte man zei: ‘Dat weten wij vrij precies omdat we kijken naar de hoeveelheid hout die de indianen inslaan.’  

 

Kijk, nu blijft dat zinnetje 'De mens is de enige diersoort die in staat is om in causale verbanden te denken' ook echt plakken. Zo werkt storytelling. 

ABSTRACTIES

De mens is ook de enige soort die kan geloven in een fictief verhaal. In zoiets als een hiernamaals bijvoorbeeld of een toekomstperspectief. Of in abstracties als geld, in de natie-staat, in de rechtsstaat, in rechtvaardigheid. Dat is zó bepalend voor onze geschiedenis en toekomst. Leeuwen, wolven en chimpansees werken ook samen, maar alleen als ze elkaar persoonlijk kennen. Met zijn verhalen in de vorm van ideeën, overtuigingen, mythes en religies wist onze soort samenwerkingsverbanden op te bouwen die elk voorstellingsvermogen te boven gaan. Religieuze, wetenschappelijke, maatschappelijke, ideologische en economische verbanden. We hebben er een mens mee op de maan gezet. En we hebben er organisaties mee weten te bouwen die al generaties op een hele profijtelijke manier deelnemen aan het maatschappelijk verkeer. Kijk hier voor: 11 Storytelling-technieken om je communicatie te verbeteren.

Mythische en epische verhalen

Hero's journey, storytelling, reis van de held
Kijk eens goed welke stappen de held in zijn reis allemaal aflegt. Dat zijn in elke Hollywood-film steeds weer precies dezelfde stappen

Net als bij taal kennen verhalen een vaste structuur die wel gedefinieerd wordt als een ‘aaneenschakelingen van oorzaak-gevolg-relaties in de tijd’. Maar er zijn meer structuurkenmerken. In zijn onderzoek naar mythen en mythevorming ontdekte Joseph Campbell dat mythes over de hele wereld ongeveer hetzelfde patroon kennen. Dat patroon beschrijft hij in zijn boek ‘The Hero with a Thousand Faces (1949), met ‘The Hero’s Journey’ als meest bekende hoofdstuk. Het lijkt een tweedimensionale cirkel, maar is feitelijk een driedimensionale spiraal waarbij de epiloog (terugkeer) de proloog (gewone wereld) vormt van een nieuw avontuur. Het is ook driedimensionaal omdat de hoofdpersoon na alle beproevingen niet meer dezelfde is als de persoon die ooit vertrok. In het leven van oprichters van ondernemingen is veel terug te vinden van de reis van de held; maar dat geldt evenzeer voor elk veranderingsproces in een organisatie. Kijk als je hier meer over wilt weten op: Corporate storytelling; verhalen van, voor en uit de organisatie.

storytelling is universeel

Storytelling, corporate story, workshop storytelling, corporate identity
Verhalen worden over de hele wereld begrepen. De reis van de held is ook overal hetzelfde.

Voorbeelden van epische verhalen zijn Odysseus en Lord of the Rings. Maar ook het Nieuwe Testament en het verhaal van de Boeddha. Kijk je er beter naar, dan zijn op The Hero’s Journey van Campbell acht op de tien Hollywood-films gebaseerd. En die worden wereldwijd begrepen. Daaruit kunnen we opmaken dat dit schema staat voor een dieperliggend patroon dat voor elk mens en voor elke organisatie geldt. De essentie van dat patroon is groei, ontwikkeling, transformatie en verandering. Dat patroon is universeel en tijdloos. In 1966 schreef Laura Bohannan het boek ‘Shakespeare in the bush’. Daarin vertelt ze over haar reis naar de Tiv-stam in het huidige Nigeria. Ze legde hun het verhaal van Hamlet voor. En wat blijkt? De Tiv hadden dezelfde aandacht voor dezelfde onderwerpen als een Westers publiek: bovennatuurlijke krachten, familierelaties, ambitie, verraad, moord, wraak en waanzin. Kennelijk hebben we als mensheid een collectieve basisstructuur (zie ook C.G. Jung) om verhalenderwijs te denken. Evolutionair zou dat terug te voeren zijn op de behoefte om de setting waarin we verkeren te verklaren: hoe zijn we hier als individu, groep of volk gekomen, wat wordt van ons verwacht en waar gaan we heen? Maar we zouden het (daarnaast) ook terug kunnen voeren op een betekenisgevend verklaringsmodel voor groei en ontwikkeling. Kijk hier als je wilt weten waarvoor je een corporate story kunt gebruiken: Hoe maak je een corporate story?

storytelling in sprookjes

Roodkapje, storytelling
Let bij sprookjes eens op de verborgen boodschappen.

Via verhalen bevestigen we elkaar in onze sociale en morele normen: zo doen we het hier. In dat opzicht weerspiegelen verhalen de groepsstructuur en -cultuur. Religie is zo beschouwd weinig meer dan een samenhangend web aan verhalen dat een zingevingsverklaring en een moreel handelingskader biedt; of oplegt. Net overigens als veel sprookjes. In Roodkapje lijkt het oppervlakkig te gaan om een lesje in gehoorzaamheid: Roodkapje mag niet van het bospad afdwalen en moet linea recta naar haar grootmoeder lopen. Maar de diepere laag is natuurlijk dat meisjes hun partnerkeuze moeten laten bepalen door de moederlijke lijn, precies de weg die Roodkapje in het sprookje aflegt: van moeder naar grootmoeder. En zo kun je elk sprookje Freudiaans analyseren en kom je via C.G. Jung uit bij universele archetypes, bij blokkades en remmingen, bij ons collectieve onderbewustzijn en bij transformatie als veranderingsproces en overgangsrituelen. Kijk hier eens naar: Storytelling en cultuurverandering; een voorbeeld uit de praktijk.

communicatie in organisaties

Storytelling, corporate story, workshop storytelling, corporate identity

Wat leert storytelling ons nou eigenlijk als het gaat om communicatie in organisaties? Dan verwijs ik graag naar de blogs hieronder. Maar in zijn algemeenheid kun je wel zeggen dat je bij het abstracte begrippen als cultuur, identiteit, strategie en verandering moet werken met de verhaalstructuur die storytelling aanreikt. Instrumentele vormen van communicatie schieten dan namelijk tekort. Dan kun je achteraf wel zeggen: We hebben het toch gecommuniceerd, maar het komt gewoon niet binnen. Dat zien we terug in een stapel evaluatierapporten waar je niet overheen kunt kijken. Daarin ligt het altijd aan de communicatie. In Elf storytelling-technieken om je communicatie te verbeteren laat ik zien waar je in je communicatie eens naar kunt kijken om die te verbeteren. Eigenlijk is het heel simpel. Met instrumentele communicatie bereik je het tegenovergestelde van wat je zou willen bereiken. Heb je net de trap geschilderd, wil je voorkomen dat mensen aan de natte verf komen. Dus zet je een bordje op de trap met ‘NAT’ erop. Gaan mensen altijd zelf nog even voelen of het wel echt waar is. 

Bob Duynstee studeerde rechten, heeft een journalistieke achtergrond en is een ervaren communicatie-adviseur. Bob heeft in de jaren 2007 - 2014 een uitgebreide literatuurstudie gedaan naar het fenomeen storytelling en past de principes van storytelling toe in zijn praktijk. Hij volgde zelf masterclasses bij o.a. Manfred van Doorn en Robert McKnee en werkt op dit moment aan een praktijkboek over storytelling.

meer weten? EEN KENNISMAKINGSGESPREK VIA ZOOM OF TEAMS IS KOSTELOOS EN VRIJBLIJVEND

Opmerking: De met * gemarkeerde velden zijn verplicht.

verder lezen?


Ga naar homepage

Print Friendly and PDF


Reactie schrijven

Commentaren: 0