Verhalen veranderen onze hormoonspiegel

Waarom krijgen we kippenvel bij een goed verteld verhaal? Waarom zwijmelen of lachen we bij een film? Omdat je lijf niet weet dat het 'maar een verhaal is' en je brein daarop reageert alsof je daadwerkelijk zélf in actie komt. Je bloeddruk stijgt, je pupillen verwijden, je spieren spannen aan. Lichaam en brein maken geen onderscheid tussen echte ervaring en narratieve ervaring; hetzelfde stress- of zorgsysteem wordt geactiveerd. Storytelling is biologie. Deze blog maakt onderdeel uit van een vierluik over de wetenschappelijke kant van storytelling.

Je lijf weet niet dat het 'maar' een verhaal is en je brein reageert daarop alsof je in actie komt, wat weer allerlei fysieke reacties geeft.

Het verhaal verandert onze neuro-chemische balans. We weten hoe verhalen stoffen vrijmaken als oxytocine (empathie), cortisol (concentratie), adrenaline (vluchten of vechten), serotonine (relax) en dopamine (feel good). Dat is allemaal wetenschappelijk bewezen.

In 2010 ontdekte een groep neuro-wetenschappers aan de Princeton Universiteit dat de hersenen van zowel de verteller als de luisteraars vergelijkbare activiteit vertoonden in dezelfde hersengebieden. De hersenen van verteller en luisteraar waren feitelijk 'in sinc' met elkaar. Dat is belangrijk als je een relatie met iemand of met een groep wilt opbouwen en maakt het makkelijker om gezamenlijk doelen te ontwikkelen en samen die doelen op een gecoördineerde manier te verwezenlijken. Bron: Hasson, U., Ghazanfar, A. A., Galantucci, B., Garrod, S., & Keysers, C. (2010). Speaker–listener neural coupling underlies successful communication. Proceedings of the National Academy of Sciences, 107(32), 14425–14430.

Spiegelen van hormonen

Maar ook onze bloedspiegel verandert. Neurowetenschappers namen bloed af van mensen vóórdat ze naar een verhaal luisterden en nádat ze naar een verhaal geluisterd hadden. Ze zagen duidelijk verschil tussen de spiegels dopamine, serotonine en oxytocine vóóraf en achteraf.

Heeft bijvoorbeeld het verhaal een happy end, dan wordt het limbische systeem geactiveerd en wordt in de hemisfeer van het para-sympathische zenuwstelsel dopamine, serotonine en oxytocine aangemaakt. We voelen optimisme, hoop en vertrouwen, dezelfde gevoelens die de personages op het scherm ervaren. Het voelt alsof we de emoties van de hoofdpersonen zelf meemaken. Je voelt empathie, verbinding, kameraadschap, zorgzaamheid en liefde en wilt helpen, in actie komen, iets of iemand beschermen.

Bron: Zak, P. (2013). Why inspiring stories make us react: The neuroscience of narrative. Harvard Business Review.

Dat blijkt niet alleen uit de neurologische maar ook uit de fysiologische reacties. We krijgen letterlijk een brok in de keel als Ruby Rossi in de film 'CODA' (Child of Deaf Adults) haar droom om naar het Berklee College of Music te gaan, deelt met haar dove ouders. We zien de ouders overweldigd worden door een mengeling van trots en verdriet als Ruby auditie doet.

We voelen mee met de hoofdpersoon in een verhaal — niet omdat ons lichaam het ziet, maar omdat ons brein het begrijpt. In de film CODA zingt Ruby voor haar dove ouders. We horen de muziek, maar voelen vooral de lading: dát zingt ze voor hén. Die kennis activeert empathiecircuits in het brein, waardoor oxytocine en dopamine vrijkomen. Die neurochemische reactie vertaalt zich fysiek: brok in de keel, kippenvel, traan. Niet het beeld ontroert, maar de betekenis die we eraan geven.

Vechten of vluchten

Het tegenovergestelde geldt uiteraard ook: verkeert de hoofdpersoon in een angstige situatie, dan jaagt ons dat ook de stuipen op het lijf. Dan wordt in de hemisfeer van het sympathische zenuwstelsel de stresshormonen adrenaline (vluchten of vechten), cortisol (concentreren) en noradrenaline aangemaakt dat o.a. de pompwerking van het hart stimuleert. Je lichaam is klaar om te vechten of te vluchten (adrenaline).

Ons hart bonkt in de keel, bloedvaten in onze spieren zetten uit, we gaan sneller ademhalen en onze pupillen worden groter (noradrenaline) als in de film 'A Quiet Place Part II' de hoogzwangere Evelyn Abbott zich verschuilt in een verlaten treinstation voor de buitenaardse wezens die jagen op geluid. Als een van deze wezens het treinstation binnenkomt staat Evelyn op het punt te bevallen.

Evelyn staat op het punt te bevallen als het monster het station binnen sluipt. Ons stresssysteem reageert alsof wij daar liggen: verhoogde hartslag, versnelde ademhaling, gespannen spieren. Het brein maakt geen onderscheid tussen fictie en werkelijkheid.

Evolutionaire verklaring

Dit ‘spiegelen’ van hormonen is terug te voeren op onze evolutionaire ontwikkeling. Als vroege hominiden op de Afrikaanse savannen waren we letterlijk aangewezen op elkaar om te overleven: bij gevaar moest de groep als één machine reageren — op tijd vluchten, zich verdedigen of voedsel delen. Dat zit in ons diepste deel van onze hersens: in de amygdala of het reptielenbrein. De amygdala fungeert als een relevantie-detector. Hij scant voortdurend: is dit gevaarlijk, aantrekkelijk, bedreigend, hoopgevend? Hier zit de motor van ons non-verbale gedrag.

Verhalen die spanning, conflict, onzekerheid of belofte bevatten — dus elk goed verhaal — activeren de amygdala. Daardoor beslist het brein: dit verdient aandacht. Daarom werkt storytelling beter dan feiten: feiten activeren de neocortex; verhalen activeren het alarmsysteem dat bepaalt waar die feiten überhaupt binnenkomen.

Vervolgens leverde het aanvoelen en spiegelen van elkaars emotionele toestand in de neocortex de mens als sociaal dier evolutionair voordeel op. Wie gevoelig was voor de signalen van anderen, had meer kans om te overleven. Emotionele afstemming werd daarmee een cruciaal onderdeel van ons brein. Storytelling speelt hier nog steeds op in: een goed verteld verhaal bootst die oude, gedeelde overlevingssituatie na.

Bron: Tomasello, M. (2009). Why We Cooperate. MIT Press.

Meereizen met de hoofdpersoon

Luisteren we naar een verhaal, dan licht ons brein vanuit de amygdala en de neocortex op als een kerstboom. In alle delen van onze hersenen zien onderzoekers activiteit. Lezen we dat Sissi, de betoverend mooie koningin van de Donaumonarchie, in haar crinolette de stijlkamer binnen schrijdt, dan ruist haar tafzijde langs de sensorische cortex.

In de film Robin Hood uit 2010 met Russell Crowe zien de Franse troepen zich op het strand aan de Engelse zuidkust onverwacht geconfronteerd met het Engelse leger. Als de Fransen de slag verliezen, probeert zijn rivaal Godfrey er tussenuit te knijpen. Robin heeft maar één kans. Als hij zijn pijl richt op de vluchtende Godfrey, gebeurt er iets opmerkelijks: onze motorische cortex wordt actief, alsof wij zelf de boog zijn die gespannen wordt. We volgen de pijl met onze ogen én met ons brein. In de visuele cortex zien we de baan die de pijl aflegt - scherp, vertraagd, dodelijk.

Zo reizen we niet alleen mee met de pijl, maar met Robin en het verhaal zelf.

Bron: Speer, N. K., Reynolds, J. R., Swallow, K. M., & Zacks, J. M. (2009). Reading stories activates neural representations of visual and motor experiences. Psychological Science, 20(8), 989–999.

Als Robin nog één kans krijgt om zijn verraderlijke rivaal Godfrey uit te schakelen, volgt de camera zijn pijl door de lucht. Wij volgen mee. Ogen gespitst, lichaam gespannen. Het verhaal maakt schutter, kijker en pijl tijdelijk tot één.

Het effect van een verhaalstructuur 

Met behulp van Functional Magnetic Resonance Imaging brengen wetenschappers real time de hersenactiviteit in beeld. Paul Zak, een Amerikaanse neuro-econoom voerde een onderzoek uit naar het effect van verhaalstructuren in korte films en het effect daarvan op onze hersenen én ons gedrag. In een experiment liet hij aan proefpersonen twee korte animatiefilms zien.

Beide films gingen over een vader en een zoontje dat ziek was. In film A werd in verhalende vorm verteld over Ben en zijn vader. De tweejarige Ben is ernstig ziek en heeft niet lang meer te leven. Zijn vader vertelt hoe moeilijk hij het vindt om vrolijk met Ben te spelen, nu hij weet wat zijn zoontje en hem te wachten staat. Toch weet hij de kracht te vinden om zijn jongetje tot het allerlaatste moment zo vrolijk en positief mogelijk bij te staan. In film B ontbrak de verhaalstructuur. Daarin zag je de vader met zijn zoontje in een dierentuin en vertelt de vader op een meer feitelijke manier wat er met zijn zoontje aan de hand is. 

Bron: Zak, P. (2015). Why Your Brain Loves Good Storytelling. Harvard Business Review.

Paul Zak, een Amerikaanse neuro-econoom, toonde aan dat mensen die meer oxytocine aanmaakten, ook meer geld doneerden. En met de dramatische spanningsboog van Gustav Freytag (zie blog De mens als verhalenmachine) komt er meer oxytocine vrij.

Hoe meer oxytocine, hoe vrijgeviger

Proefpersonen die de eerste film zagen, maakten meer oxytocine aan, dan de controlegroep die de tweede film zag. Vervolgens werd aan de proefpersonen gevraagd of ze een deel van het geld dat ze als beloning kregen voor participatie aan het onderzoek, wilden doneren aan een goed doel. En toen bleek dat de proefpersonen die meer oxytocine hadden aangemaakt, ook meer geld doneerden aan het goede doel. Zak kon zelfs aantonen dat hoe meer oxytocine een proefpersoon aanmaakte, hoe meer geld hij of zij doneerde.

Bron: Paul Zak; The Moral Molecule (2012).

Praktische toepassing

Door elkaar verhalen te vertellen, stem je je gedachten letterlijk op elkaar af. Dat is een enorm voordeel voor teams die gezamenlijk streven naar een gemeenschappelijk doel. Dat proces kun je op gang brengen door teamleden op weg te helpen met zogenaamde 'story prompts'. Denk aan:

• Denk aan het beste team waar je ooit deel van uitmaakte; wat maakte dat jij dat team het beste vond?

• Wanneer begon voor jou de verandering écht en waarom?

• Stel dat je de klok één jaar terugzet — wat zou je dan anders doen in de verandering?

• Als je terugkijkt, zie je dan een patroon of motief in hoe jullie veranderen?

Meer informatie?

Wil je verder praten over corporate storytelling of heb je interesse in een Masterclass of een Lezing over dit onderwerp? Neem contact op.